Ostatnio dyskutuje się żywo, w związku z histogenezą raka szyjki, problem tzw. komórki zapasowej (rezerwowej). Taka komórka pochodzenia mezodermalnego, leżąca na granicy między nabłonkiem szyjki i podścieliskiem, zachowuje dużą zdolność regeneracji i metaplazji, przypominając dzięki tym właściwościom komórkę mezenchymalną niezróżnicowaną, podobnego pochodzenia. Dzięki tym właściwościom niektórzy autorzy (Fluhmann, 1961; Song, 1964) przypisują jej główną rolę w powstawaniu dysplazji i raka szyjki macicy.
W rzeczywistości, wg tych autorów, pierwsze stadium stwierdzonej metaplazji nabłonka wewnątrzszyjkowego, mogącej prowadzić w niektórych przypadkach do nowotworzenia, polega na zjawieniu się warstwy niezróżnicowanych komórek leżących pod warstwą komórek walcowatych, podstawowych. Istnieją liczne poglądy co do prawdopodobnego pochodzenia tych komórek. Komórki te są: 1) wyrazem wniknięcia w obręb nabłonka wewnątrzszyjkowego komórek podstawowych warstwy rozrodczej prawidłowego nabłonka płaskokomórkowego części zewnętrznej szyjki; 2) wyrazem przetrwania komórek płaskich podstawowych, płodowych, nabłonka wielowarstwowego płaskiego, wyścielającego zatokę moczowo-płciową; 3) stanowią resztki niezróżnicowanych komórek płodowych; komórki te mogą pochodzić z 4) komórek walcowatych wewnątrzszyjkowych lub 5) z podścieliska szyjkowego.
Widać z tego, jak różne są hipotezy autorów, zajmujących się badaniem tych komórek. Według Fluhmanna (1961) chodzi o komórki nabłonkowe, które powstają pod błoną podstawną wprost z komórek walcowatych nabłonka wewnątrzszyjkowego, w przebiegu procesu nazwanego przez tego autora: ?prozoplazja płaskokomórkowa”. Song (1964) natomiast sądzi, że komórki te pochodzą z podścieliska; z uwagi na to, że nabłonek pokrywający tej okolicy pochodzi embriologicznie z wypukłości moczowo- -płciowej, mezodermalnej, kanałów Mullera, należy uważać za słuszny pogląd o utrzymaniu się właściwości wielopotencjalnych niektórych komórek, znajdujących się w podścielisku szyjki macicy. One mogłyby w pewnych warunkach dostarczać komórek dla zastąpienia zużytego nabłonka, poprzez ich przenikanie przez błonę podstawną, bardzo mało wykształconą w obrębie kanału szyjki (endocervix). Za tym przemawiają niektóre obrazy komórek leżących pod komórkami cylindrycznymi oraz ich wygląd w przebiegu powstawania dysplazji lub raka wewnątrzkomórkowego
Rola komórek rezerwowych w powstawaniu powyższych zmian została po raz pierwszy podkreślona przez Eicholza i uwypuklona szczególnie przez Carmichaela i Jeaffresona (1939).
Wydaje się, że dysplazje szyjki macicy, prowadzące niekiedy do raka śródnabłonkowego i naciekającego, rozpoczynają się często w przebiegu hiperplazji komórek rezerwowych. Mówi się o hiperplazji, kiedy pomiędzy komórkami walcowatymi nabłonka śródszyjkowego i jego błoną podstawną stwierdza się obecność jednego lub więcej rzędów komórek niezróżnicowanych. Według Pattena (1969) powstanie jednego rzędu takich komórek wskazuje na hiperplazję, podczas gdy inni autorzy mówią o tym zjawisku tylko w razie stwierdzenia 2 lub więcej rzędów podobnych komórek.
Zwykle podobna hiperplazja prowadzi do zjawienia się 2?5 rzędów komórek, liczba ich może dochodzić jednak do 10?12. Komórki rozrostowe są mało podobne do komórek warstwy podstawowej nabłonka płaskokomórkowego szyjki, o jądrach dużych ? w porównaniu z zarodzią. W obrębie takiej hiperplazji nie obserwuje się dojrzewania lub tworzenia się warstw; brak wyraźnej warstwy podstawowej, a granice komórkowe są dość niewyraźne. Jądra są okrągłe lub owalne, często jednak widać wklęśnięcia. Chromatyna jąder zawiera drobną ziarnistość i niekiedy małe chromocentry; wobec nasilenia rozrostu figury podziału są nieoczekiwanie rzadkie. Elektronogram wykazuje, że komórki te mają w obrębie cytoplazmy ciałka płytkowate, prawdopodobnie kolagenowe, co wskazywałoby na pochodzenie zrębowe tych komórek, ponieważ podobne twory spotyka się również w cytoplazmie fibroblastów. Istnieje także duże podobieństwo pomiędzy kształtem jąder tych komórek zapasowych a komórek tkanki łącznej lub histocytów z podścieliska szyjki macicy; potwierdza to hipotezę wspólnego pochodzenia tych dwu rodzajów komórek. Rozrost komórek rezerwowych stwierdzono także w obrębie szyjki macicy płodu, noworodka, rzadziej natomiast u dziewcząt i młodych kobiet. Jest on częstszy podczas ciąży i u kobiet dojrzałych. Ogniska rozrostu komórek zapasowych były obserwowane w 95% badanych szyjek przez Carmichaela i Jeaffresona (1939), a w 83,6% przez von Haama i Olda (1964). Jeśli uważa się za konieczne istnienie co najmniej 2 lub więcej rzędów komórek, aby mówić o dysplazji, to obserwuje się ją u mniej niż 40% kobiet powyżej 40 roku życia. Wzrost częstości tego zjawiska w pobliżu menopauzy stoi w związku z hiperestrogenizmem, charakterystycznym dla tego okresu.
W zasadzie te ogniska spotyka się w obrębie kanału szyjki, szczególnie w tzw. strefie przejściowej.
Rozrostu komórek zapasowych nie należy mieszać z metaplazją pła- skokomórkową niedojrzałą, ze względu na fakt, że w niektórych przypadkach strefa metaplazji może być pokryta nabłonkiem cylindrycznym. Niedojrzała metaplazja płaskokomórkowa polega na zjawieniu się pewnej liczby rzędów komórek płaskokomórkowych, niedojrzałych, względnie jednolitych; prowadzi to do powstania nabłonka złożonego z wyraźnej warstwy podstawowej i 8?12 rzędów komórek płaskokomórkowych, jednorodnych, lecz o typie niedojrzałym, podobnych do znajdowanych w warstwie kolczystej głębokiej lub przypodstawnej nabłonka wielowarstwowego płaskiego, o wyglądzie prawidłowym. Poprzez ciągłe różnicowanie się ta niedojrzała metaplazja może doprowadzić do powstania nabłonka płaskokomórkowego dojrzałego. Temu zjawisku towarzyszy zjawienie się pomiędzy komórkami kolczystymi mostków międzykomórkowych, których brakowało w metaplazji typu niedojrzałego. Niektóre strefy tej dojrzałej metaplazji płaskokomórkowej nabłonka wewnątrzszyjkowego nie mogą być zróżnicowane w obrazie cytologicznym od komórek płaskokomórkowych szyjki zewnętrznej i tylko gruczoły szyjkowe, leżące w głębi, wskazują, że prawdopodobnie chodzi o ten proces. Ta płaskokomórkowa dojrzała metaplazja jest nazywana także epidermizacją lub metaplazją płaskokomórkową całkowitą błony śluzowej wewnątrzszyjkowej. W odróżnieniu od metaplazji płaskokomórkowej niedojrzałej odmiana dojrzała zawiera 4?5 rzędów charakterystycznych komórek nabłonka wielowarstwowego płaskokomórkowego, niezrogowaciałego.
Podobnie jak hiperplazja komórek zapasowych, metaplazja płaskokomórkowa jest odczynem często spotykanym w procesach patologicznych szyjki macicy. Poszczególni autorzy podają liczby, dotyczące około 50% wszystkich chorych. Częstość zmienia się również w zależności od Wieku: występuje około 35% przed 50 rokiem życia, przekracza 50% po tym wieku, po 60 roku życia spotyka się w około 70% przypadków. Jest ciekawe, że w III dekadzie życia von Haam i Old (1964) znaleźli ją w 86%, co łączą z zakażeniami i urazowością szczególnie czynnego życia płciowego. Zbieżność topograficzna zmian hiperplazji komórek zapasowych i metaplazji płaskokomórkowej (sąsiedztwo warstwy przejściowej) sugeruje, że co najmniej w niektórych przypadkach hiperplazja komórek zapasowych zmienia się w metaplazję płaskokomórkową niedojrzałą, która w następstwie może stać się dojrzała. W zasadzie obserwuje się, że zmiany o charakterze metaplazji dojrzałej mają lokalizację bliższą ujścia zewnętrznego, podczas gdy metaplazje niedojrzałe znajdują się w pobliżu ujścia wewnętrznego kanału szyjki.
Częstość rozrostów komórek zapasowych i metaplazji płaskokomórkowych równoczesnych lub następujących po sobie spowodowała, że Fluhmann (1961) uważa je za odczyny prawidłowe błony śluzowej wewnątrz- szyjkowej, często niezależne od bodźców hormonalnych, urazowych lub zapalnych. Jednak szczegółowe badania doświadczalne i kliniczne, wykonane przez innych autorów (von Haam i Old, 1964; Song, 1964) doprowadziły do wniosku, że te łagodne odczyny wzrostowe, które niekiedy prowadzą niewątpliwie do zezłośliwienia, są skutkiem działania niektórych czynników miejscowych, o charakterze drażniącym lub hormonalnym. Zarówno rozrost komórek zapasowych, jak i metaplazje płaskokomórkowe mogą najczęściej być powiązane z urazami fizycznymi, procesami zapalnymi, połączonymi z zaznaczoną martwicą komórkową, i patologicznymi bodźcami wewnątrzwydzielniczymi; najczęściej jednak kilka takich czynników działa równocześnie.