Ostatnio dyskutuje się żywo, w związku z histogenezą raka szyjki, pro­blem tzw. komórki zapasowej (rezerwowej). Taka komórka pochodzenia mezodermalnego, leżąca na granicy między nabłonkiem szyjki i podścieliskiem, zachowuje dużą zdolność regeneracji i metaplazji, przypominając dzięki tym właściwościom komórkę mezenchymalną niezróżnicowaną, po­dobnego pochodzenia. Dzięki tym właściwościom niektórzy autorzy (Fluhmann, 1961; Song, 1964) przypisują jej główną rolę w powstawaniu dysplazji i raka szyjki macicy.

W rzeczywistości, wg tych autorów, pierwsze stadium stwierdzonej metaplazji nabłonka wewnątrzszyjkowego, mogącej prowadzić w niektó­rych przypadkach do nowotworzenia, polega na zjawieniu się warstwy niezróżnicowanych komórek leżących pod warstwą komórek walcowatych, podstawowych. Istnieją liczne poglądy co do prawdopodobnego pochodze­nia tych komórek. Komórki te są: 1) wyrazem wniknięcia w obręb na­błonka wewnątrzszyjkowego komórek podstawowych warstwy rozrodczej prawidłowego nabłonka płaskokomórkowego części zewnętrznej szyjki; 2) wyrazem przetrwania komórek płaskich podstawowych, płodowych, na­błonka wielowarstwowego płaskiego, wyścielającego zatokę moczowo-płciową; 3) stanowią resztki niezróżnicowanych komórek płodowych; ko­mórki te mogą pochodzić z 4) komórek walcowatych wewnątrzszyjkowych lub 5) z podścieliska szyjkowego.

Widać z tego, jak różne są hipotezy autorów, zajmujących się bada­niem tych komórek. Według Fluhmanna (1961) chodzi o komórki nabłon­kowe, które powstają pod błoną podstawną wprost z komórek walcowa­tych nabłonka wewnątrzszyjkowego, w przebiegu procesu nazwanego przez tego autora: ?prozoplazja płaskokomórkowa”. Song (1964) natomiast sądzi, że komórki te pochodzą z podścieliska; z uwagi na to, że nabłonek pokrywający tej okolicy pochodzi embriologicznie z wypukłości moczowo- -płciowej, mezodermalnej, kanałów Mullera, należy uważać za słuszny po­gląd o utrzymaniu się właściwości wielopotencjalnych niektórych komó­rek, znajdujących się w podścielisku szyjki macicy. One mogłyby w pew­nych warunkach dostarczać komórek dla zastąpienia zużytego nabłonka, poprzez ich przenikanie przez błonę podstawną, bardzo mało wykształconą w obrębie kanału szyjki (endocervix). Za tym przemawiają niektóre obrazy komórek leżących pod komórkami cylindrycznymi oraz ich wygląd w prze­biegu powstawania dysplazji lub raka wewnątrzkomórkowego

Rola komórek rezerwowych w powstawaniu powyższych zmian została po raz pierwszy podkreślona przez Eicholza i uwypuklona szczególnie przez Carmichaela i Jeaffresona (1939).

Wydaje się, że dysplazje szyjki macicy, prowadzące niekiedy do raka śródnabłonkowego i naciekającego, rozpoczynają się często w przebiegu hiperplazji komórek rezerwowych. Mówi się o hiperplazji, kiedy pomiędzy komórkami walcowatymi nabłonka śródszyjkowego i jego błoną podstaw­ną stwierdza się obecność jednego lub więcej rzędów komórek niezróż­nicowanych. Według Pattena (1969) powstanie jednego rzędu takich ko­mórek wskazuje na hiperplazję, podczas gdy inni autorzy mówią o tym zjawisku tylko w razie stwierdzenia 2 lub więcej rzędów podobnych ko­mórek.

Zwykle podobna hiperplazja prowadzi do zjawienia się 2?5 rzędów komórek, liczba ich może dochodzić jednak do 10?12. Komórki rozrostowe są mało podobne do komórek warstwy podstawowej nabłonka płasko­komórkowego szyjki, o jądrach dużych ? w porównaniu z zarodzią. W obrębie takiej hiperplazji nie obserwuje się dojrzewania lub tworzenia się warstw; brak wyraźnej warstwy podstawowej, a granice komórkowe są dość niewyraźne. Jądra są okrągłe lub owalne, często jednak widać wklęśnięcia. Chromatyna jąder zawiera drobną ziarnistość i niekiedy małe chromocentry; wobec nasilenia rozrostu figury podziału są nieoczekiwanie rzadkie. Elektronogram wykazuje, że komórki te mają w obrębie cytoplazmy ciałka płytkowate, prawdopodobnie kolagenowe, co wskazywałoby na pochodzenie zrębowe tych komórek, ponieważ podobne twory spotyka się również w cytoplazmie fibroblastów. Istnieje także duże podobieństwo pomiędzy kształtem jąder tych komórek zapasowych a komórek tkanki łącznej lub histocytów z podścieliska szyjki macicy; potwierdza to hipo­tezę wspólnego pochodzenia tych dwu rodzajów komórek. Rozrost komó­rek rezerwowych stwierdzono także w obrębie szyjki macicy płodu, nowo­rodka, rzadziej natomiast u dziewcząt i młodych kobiet. Jest on częstszy podczas ciąży i u kobiet dojrzałych. Ogniska rozrostu komórek zapaso­wych były obserwowane w 95% badanych szyjek przez Carmichaela i Jeaffresona (1939), a w 83,6% przez von Haama i Olda (1964). Jeśli uważa się za konieczne istnienie co najmniej 2 lub więcej rzędów komórek, aby mówić o dysplazji, to obserwuje się ją u mniej niż 40% kobiet powyżej 40 roku życia. Wzrost częstości tego zjawiska w pobliżu menopauzy stoi w związku z hiperestrogenizmem, charakterystycznym dla tego okresu.

W zasadzie te ogniska spotyka się w obrębie kanału szyjki, szczególnie w tzw. strefie przejściowej.

Rozrostu komórek zapasowych nie należy mieszać z metaplazją pła- skokomórkową niedojrzałą, ze względu na fakt, że w niektórych przypad­kach strefa metaplazji może być pokryta nabłonkiem cylindrycznym. Nie­dojrzała metaplazja płaskokomórkowa polega na zjawieniu się pewnej liczby rzędów komórek płaskokomórkowych, niedojrzałych, względnie jednolitych; prowadzi to do powstania nabłonka złożonego z wyraźnej warstwy podstawowej i 8?12 rzędów komórek płaskokomórkowych, jed­norodnych, lecz o typie niedojrzałym, podobnych do znajdowanych w war­stwie kolczystej głębokiej lub przypodstawnej nabłonka wielowarstwo­wego płaskiego, o wyglądzie prawidłowym. Poprzez ciągłe różnicowanie się ta niedojrzała metaplazja może doprowadzić do powstania nabłonka płaskokomórkowego dojrzałego. Temu zjawisku towarzyszy zjawienie się pomiędzy komórkami kolczystymi mostków międzykomórkowych, któ­rych brakowało w metaplazji typu niedojrzałego. Niektóre strefy tej doj­rzałej metaplazji płaskokomórkowej nabłonka wewnątrzszyjkowego nie mogą być zróżnicowane w obrazie cytologicznym od komórek płaskoko­mórkowych szyjki zewnętrznej i tylko gruczoły szyjkowe, leżące w głębi, wskazują, że prawdopodobnie chodzi o ten proces. Ta płaskokomórkowa dojrzała metaplazja jest nazywana także epidermizacją lub metaplazją płaskokomórkową całkowitą błony śluzowej wewnątrzszyjkowej. W od­różnieniu od metaplazji płaskokomórkowej niedojrzałej odmiana dojrzała zawiera 4?5 rzędów charakterystycznych komórek nabłonka wielowar­stwowego płaskokomórkowego, niezrogowaciałego.