Rozpoznanie cytologiczne, metoda wykrycia choroby za pomocą bada­nia mikroskopowego komórek złuszczonych z powierzchni nabłonków lub otrzymanych przez aspirację (wsysanie) z rozmaitych tkanek, stoso­wane obecnie na szeroką skalę do wczesnego wykrycia raka, ma swój początek w badaniach cytologicznych części pochwowej szyjki macicy. Pochwa jest klasycznym przykładem jamy, w której komórki złuszczone samoistnie na skutek stałej odnowy nabłonka gromadzą się i mogą być pobrane z łatwością do badania.

Rozpoznanie cytologiczne, zwykle trudniejsze od histologicznego, po­winno opierać się tak na ocenie zmian pojedynczych komórek, jak i obra­zu całego zbiorowiska komórek w rozmazie. Niekiedy umożliwia to po­stawienie rozpoznania złośliwości; częstokroć jednak materiał cytologiczny nie pozwala na postawienie ścisłego rozpoznania. W tych przypadkach przypuszczalne rozpoznanie trzeba formułować ostrożnie, a badanie cyto­logiczne należy powtórzyć.

Do interpretacji badania cytologicznego konieczne są dane kliniczne. Ostateczne rozpoznanie cytologiczne musi zbiegać się z rozpoznaniem kli­nicznym, jednak w przypadkach, gdy powtarzane badania cytologiczne wskazują na zmianę, która nie została wykryta badaniem klinicznym, należy posłużyć się bardziej czułymi metodami badawczymi. Na przykład w przypadku raka śródnabłonkowego, rozpoznanego badaniem cytologicz­nym, należy zastosować badanie kolposkopowe lub histologiczne, w celu wyświetlenia zagadnienia. Szczególne znaczenie w powstawaniu zadowa­lającego rozpoznania cytologicznego ma zastosowanie najlepszego sposobu przygotowania preparatów. Ponieważ rozpoznanie cytologiczne opiera się często na minimalnych zmianach jądra i cytoplazmy komórkowej, musi istnieć pewność, że zmiany te nie powstały wskutek niewłaściwej techniki wykonania i zabarwienia rozmazów.

Daniel i Babes w roku 1927 stwierdzili możliwość rozpoznawania raka szyjki macicy za pomocą badania komórek pochodzących z rozmazu pochwowego. Brak prostego sposobu, który mógłby być zastosowany w każdej pracowni, oraz brak specjalistów cytologów spowodował, że me­toda opisana przez autorów rumuńskich nie przyjęła się w praktyce le­karskiej. Zasługa spopularyzowania metody cytologicznej i wprowadzenia jej do praktyki lekarskiej należy do G. Papanicolaou, który opracował technikę pobierania i barwienia oraz określił w sposób dostatecznie jasny kryteria oceny pojedynczych komórek, co umożliwiło postawienie rozpo­znania.