Kolposkopia rozszerzona (próba Hinselmanna, Lahma-Schillera z azota­nem srebra, badanie w świetle lampy kwarcowej za pomocą par sodu lub rtęci) pozwala na wykrycie wczesnych zmian przemiany nabłonka szyj­kowego oraz związku pomiędzy obrazem makro- i mikroskopowym.

Raka śródnabłonkowego (przedinwazyjnego, przedklinicznego lub stop­nia 0, śródnabłonkowego) oraz mikroinwazję typu Mestwerdta podejrze­wamy, gdy w kolposkopie widzimy dysplazje nabłonkowe: leukoplakia pę­cherzykowa, brodawkowata, podłoże leukoplakii atypowe, podłoże brodawkowate, strefa jod-negatywna o wyraźnym zarysie, strefa czerwona nie- charakterystyczna, nadżerka prawdziwa, obszar naczyniowy adaptacyjny, ?korkociąg”, poletkowanie wypukłe w kształcie kapelusika (Hinselmann), poletkowanie szklistożółte, rozrosty itd.

Podejrzane są strefy przeistoczeń z atypowymi odczynami naczyniowy­mi adaptacyjnymi, jak i pola nabłonka płaskokomórkowego wypukłego, powstałego z metaplazji nabłonka walcowatego.

Atypie nowotworowe spotyka się zazwyczaj w miejscach styku nabłon­ka walcowatego wewnątrzszyjkowego z nabłonkiem płaskim.

Niektórzy autorzy (Mestwerdt, Limburg, Treite, Glathaar, Andels) pod­kreślają znaczenie ?walki granicznej” w procesie kancerogenezy. Stoeckel przypisuje temu procesowi rolę zasadniczą w pojawieniu się raka na tym obszarze.

Wasels twierdzi, że w przebiegu przewlekłego procesu odnowy powstają zmiany metaplastyczne. Metaplazja pośrednia może spowodować powsta­nie raka. Regeneracja nie zróżnicowana nabłonka płaskiego ma powstawać w komórkach, pozostałych w stanie pierwotnym z okresu zarodkowe­go lub dziecięcego, i ma łatwo prowadzić do zwyrodnienia złośliwego.

Glathaar sądzi, że ?nabłonek płaskokomórkowy odnawia się przez roz­rost powierzchowny, rozpoczynający się na brzegu ektopii, lub przez me- taplazję pośrednią; w wyniku tego w procesie regeneracji, w obu przypad­kach, powstaje nabłonek płaski, który dojrzewa dopiero wtórnie, aż do okresu nabłonka płaskiego prawidłowego. To stadium regeneracji nie zróż­nicowanej nabłonka jest prawdopodobnie fazą krytyczną”.

Również Hinselmann uważa, że proces samoistnego powstawania na­błonka wyraźnie atypowego w gruczołach szyjkowych oraz w torbielach zastoinowych pochodzi z okresu metaplazji pośredniej. Nabłonek kate­gorii IVc może wywodzić się z komórek subcylindrycznych, leżących w obrębie warstwy podstawowej.

Gdyby przyjąć tę koncepcję, musielibyśmy dopuścić możliwość zrakowacenia zwykłych zmian, w których ma miejsce regeneracja nabłonka, ponieważ zwyrodnienie złośliwe mogłoby mieć miejsce także w tych ko­mórkach.

Można więc sądzić, że nabłonek atypowy mógłby rozwijać się szczegól­nie na podłożu ektopii wrodzonej, wokół której często rozwijają się posta­cie atypowe, jak poletkowanie, leukoplakia itd.

Jak wiadomo, miejsce styku pomiędzy 2 nabłonkami zmienia się z wie­kiem: u kobiety młodej ta strefa znajduje się na wysokości ujścia zewnętrz­nego szyjki lub na jej powierzchni zewnętrznej, podobnie jak u kobiety ciężarnej. U kobiet w okresie menopauzy miejsce styku pomiędzy tymi 2 nabłonkami przesuwa się do wewnątrz kanału szyjki; potwierdza to Bouda także u kobiet ze zmianami szyjki macicy, w przeszłości wyleczonych elektrokoagulacją. To pojawianie się nowotworu wewnątrz kanału szyjki utrudnia wykrycie go w kolposkopie. Zinser twierdzi, że częstość postaci Wewnątrzszyjkowych dochodzi do 50%, natomiast Held i Moricard uwa­żają lokalizację wewnątrzszyjkową za rzadszą ? 2%.

Nieprawidłowe krwawienia, krwiste upławy, obecność wyrośli, otoczo­nych obrazami kolposkopowymi atypii zwykłej lub obciążonej, kieruje na­szą uwagę na możliwość istnienia raka.

Nowotwór naciekający, klasyczny, szyjki występuje w 3 postaciach: 1) naciekającej, 2) wrzodziejącej, 3) rozrastającej się.

1. Postać naciekająca ? stwierdza się twarde guzki, podśluzówkowe, które mogą otaczać szyjkę w postaci pierścienia.
2. Postać wrzodziejąca charakteryzuje się obszarami prawdziwych ubyt­ków o dnie żółtawobrudnym, o brzegach uniesionych, dobrze ograniczo­nych, z polami martwicy na powierzchni oraz o znacznej kruchości tka­nek. Z tego względu podczas próby Chrobaka metalowa sonda z łatwością przenika w głąb martwiczych tkanek.
3. Rak rozrostowy przedstawia się w postaci wypukłych rozrośli o różnej wielkości i wysokości, różowych lub żółtawoszklistych, podobnych do tkan­ki zmacerowanej przez gotowanie; istnieją także strefy ubytków i martwi­cy.

Na obwodzie zmiany znajdują się podłoża papilarne, wyrośla egzofityczne, poletkowanie atypowe itd. Odczyn naczyniowy adaptacyjny jest w przebiegu raka lepiej widoczny w świetle lampy o filtrach zielonych, z parami sodu lub rtęci. Haritonowa i Kisyna wykazały za pomocą badań rentgenowskich (vasografia) nadmierne i nieregularne rozszerzenie na­czyń. Przekrój tych naczyń jest nierówny, o wyglądzie korkociągu, z po­wodu ich ułożenia w różnych płaszczyznach, w odróżnieniu od układu na­czyń w obrębie obszarów przemiany i zapalenia, gdzie naczynia leżą w tej samej płaszczyźnie i przebiegają od obwodu ku środkowi.

Obok przerostu naczyń spotyka się także ich rozrost, a także liczne po­łączenia pomiędzy gałązkami doprowadzającymi i odprowadzającymi. Hinselmann uważa, że zmiany naczyniowe są spowodowane wzrostem zapo­trzebowania na krew w przypadku nabłonka atypowego obciążonego, wy­kazującego wielką skłonność w kierunku proliferacji, do której dostosuje się zaopatrzenie w krew.

Ganse opisuje w obrębie nowotworu naczynia spiralne, korkociągowate, o równym świetle, ułożone powierzchownie, a więc łatwo ulegające uszko­dzeniu. Takie naczynia stwierdza się przede wszystkim w przypadkach podłoża papilarnego, gdy rozpoczyna się proliferacja egzofityczna, mogą jednak istnieć również w podłożu brodawkowatym zwykłym lub w prze­biegu stanu zapalnego. W tych przypadkach naczynia, pomimo kształtu korkociągu, pozostają cienkie.