Kolposkopia rozszerzona (próba Hinselmanna, Lahma-Schillera z azotanem srebra, badanie w świetle lampy kwarcowej za pomocą par sodu lub rtęci) pozwala na wykrycie wczesnych zmian przemiany nabłonka szyjkowego oraz związku pomiędzy obrazem makro- i mikroskopowym.
Raka śródnabłonkowego (przedinwazyjnego, przedklinicznego lub stopnia 0, śródnabłonkowego) oraz mikroinwazję typu Mestwerdta podejrzewamy, gdy w kolposkopie widzimy dysplazje nabłonkowe: leukoplakia pęcherzykowa, brodawkowata, podłoże leukoplakii atypowe, podłoże brodawkowate, strefa jod-negatywna o wyraźnym zarysie, strefa czerwona nie- charakterystyczna, nadżerka prawdziwa, obszar naczyniowy adaptacyjny, ?korkociąg”, poletkowanie wypukłe w kształcie kapelusika (Hinselmann), poletkowanie szklistożółte, rozrosty itd.
Podejrzane są strefy przeistoczeń z atypowymi odczynami naczyniowymi adaptacyjnymi, jak i pola nabłonka płaskokomórkowego wypukłego, powstałego z metaplazji nabłonka walcowatego.
Atypie nowotworowe spotyka się zazwyczaj w miejscach styku nabłonka walcowatego wewnątrzszyjkowego z nabłonkiem płaskim.
Niektórzy autorzy (Mestwerdt, Limburg, Treite, Glathaar, Andels) podkreślają znaczenie ?walki granicznej” w procesie kancerogenezy. Stoeckel przypisuje temu procesowi rolę zasadniczą w pojawieniu się raka na tym obszarze.
Wasels twierdzi, że w przebiegu przewlekłego procesu odnowy powstają zmiany metaplastyczne. Metaplazja pośrednia może spowodować powstanie raka. Regeneracja nie zróżnicowana nabłonka płaskiego ma powstawać w komórkach, pozostałych w stanie pierwotnym z okresu zarodkowego lub dziecięcego, i ma łatwo prowadzić do zwyrodnienia złośliwego.
Glathaar sądzi, że ?nabłonek płaskokomórkowy odnawia się przez rozrost powierzchowny, rozpoczynający się na brzegu ektopii, lub przez me- taplazję pośrednią; w wyniku tego w procesie regeneracji, w obu przypadkach, powstaje nabłonek płaski, który dojrzewa dopiero wtórnie, aż do okresu nabłonka płaskiego prawidłowego. To stadium regeneracji nie zróżnicowanej nabłonka jest prawdopodobnie fazą krytyczną”.
Również Hinselmann uważa, że proces samoistnego powstawania nabłonka wyraźnie atypowego w gruczołach szyjkowych oraz w torbielach zastoinowych pochodzi z okresu metaplazji pośredniej. Nabłonek kategorii IVc może wywodzić się z komórek subcylindrycznych, leżących w obrębie warstwy podstawowej.
Gdyby przyjąć tę koncepcję, musielibyśmy dopuścić możliwość zrakowacenia zwykłych zmian, w których ma miejsce regeneracja nabłonka, ponieważ zwyrodnienie złośliwe mogłoby mieć miejsce także w tych komórkach.
Można więc sądzić, że nabłonek atypowy mógłby rozwijać się szczególnie na podłożu ektopii wrodzonej, wokół której często rozwijają się postacie atypowe, jak poletkowanie, leukoplakia itd.
Jak wiadomo, miejsce styku pomiędzy 2 nabłonkami zmienia się z wiekiem: u kobiety młodej ta strefa znajduje się na wysokości ujścia zewnętrznego szyjki lub na jej powierzchni zewnętrznej, podobnie jak u kobiety ciężarnej. U kobiet w okresie menopauzy miejsce styku pomiędzy tymi 2 nabłonkami przesuwa się do wewnątrz kanału szyjki; potwierdza to Bouda także u kobiet ze zmianami szyjki macicy, w przeszłości wyleczonych elektrokoagulacją. To pojawianie się nowotworu wewnątrz kanału szyjki utrudnia wykrycie go w kolposkopie. Zinser twierdzi, że częstość postaci Wewnątrzszyjkowych dochodzi do 50%, natomiast Held i Moricard uważają lokalizację wewnątrzszyjkową za rzadszą ? 2%.
Nieprawidłowe krwawienia, krwiste upławy, obecność wyrośli, otoczonych obrazami kolposkopowymi atypii zwykłej lub obciążonej, kieruje naszą uwagę na możliwość istnienia raka.
Nowotwór naciekający, klasyczny, szyjki występuje w 3 postaciach: 1) naciekającej, 2) wrzodziejącej, 3) rozrastającej się.
- Postać naciekająca ? stwierdza się twarde guzki, podśluzówkowe, które mogą otaczać szyjkę w postaci pierścienia.
- Postać wrzodziejąca charakteryzuje się obszarami prawdziwych ubytków o dnie żółtawobrudnym, o brzegach uniesionych, dobrze ograniczonych, z polami martwicy na powierzchni oraz o znacznej kruchości tkanek. Z tego względu podczas próby Chrobaka metalowa sonda z łatwością przenika w głąb martwiczych tkanek.
- Rak rozrostowy przedstawia się w postaci wypukłych rozrośli o różnej wielkości i wysokości, różowych lub żółtawoszklistych, podobnych do tkanki zmacerowanej przez gotowanie; istnieją także strefy ubytków i martwicy.
Na obwodzie zmiany znajdują się podłoża papilarne, wyrośla egzofityczne, poletkowanie atypowe itd. Odczyn naczyniowy adaptacyjny jest w przebiegu raka lepiej widoczny w świetle lampy o filtrach zielonych, z parami sodu lub rtęci. Haritonowa i Kisyna wykazały za pomocą badań rentgenowskich (vasografia) nadmierne i nieregularne rozszerzenie naczyń. Przekrój tych naczyń jest nierówny, o wyglądzie korkociągu, z powodu ich ułożenia w różnych płaszczyznach, w odróżnieniu od układu naczyń w obrębie obszarów przemiany i zapalenia, gdzie naczynia leżą w tej samej płaszczyźnie i przebiegają od obwodu ku środkowi.
Obok przerostu naczyń spotyka się także ich rozrost, a także liczne połączenia pomiędzy gałązkami doprowadzającymi i odprowadzającymi. Hinselmann uważa, że zmiany naczyniowe są spowodowane wzrostem zapotrzebowania na krew w przypadku nabłonka atypowego obciążonego, wykazującego wielką skłonność w kierunku proliferacji, do której dostosuje się zaopatrzenie w krew.
Ganse opisuje w obrębie nowotworu naczynia spiralne, korkociągowate, o równym świetle, ułożone powierzchownie, a więc łatwo ulegające uszkodzeniu. Takie naczynia stwierdza się przede wszystkim w przypadkach podłoża papilarnego, gdy rozpoczyna się proliferacja egzofityczna, mogą jednak istnieć również w podłożu brodawkowatym zwykłym lub w przebiegu stanu zapalnego. W tych przypadkach naczynia, pomimo kształtu korkociągu, pozostają cienkie.