Zmiany gruźlicze szyjki macicy, znacznie rzadsze w porównaniu z gruźlicą jajowodu i błony śluzowej macicy, są zwykle wtórne. Z obserwacji Wooda (1951), obejmujących 200 przypadków gruźlicy narządów rodnych kobiety, w których jajowody były zawsze zajęte, zmiany w błonie śluzowej macicy wystąpiły w 85% przypadków, a szyjki ? w 20%. Collins (1939) natomiast znalazł tylko 133 przypadki gruźlicy szyjki, wśród 33 580 przypadków gruźlicy narządu rodnego kobiety. Auerbach (1942), badając sekcyjnie 571 kobiet chorych na gruźlicę, stwierdził zmiany w narządzie rodnym u 52 (9,1%); jajowody były zajęte w 49 przypadkach (94,2%), macica w 29 przypadkach (55,7%), jajniki w 15 przypadkach (29%), a pochwa ? w 2 przypadkach (3,8%). Wyniki Auerbacha są bardzo podobne do otrzymanych przez Saphira (1958). Według statystyki Sutherlanda i Garreya (1951) u 369 kobiet z gruźlicą narządów rodnych zmiany w endometrium stwierdzono w 48% przypadków, w mięśniówce w 0,27%, a w szyjce ? w 0,36% przypadków. Z przytoczonych danych wynika, że najczęstszą drogę zakażenia szyjki macicy stanowi rozszerzenie się zakażenia jajowodowego. Dowodem takiego sposobu rozprzestrzeniania się zakażenia jest stopniowy spadek częstości zmian gruźliczych, w miarę oddalania się od jajowodów. Zmiany w jajowodzie, wg twierdzenia Auerbacha (1942), są również z punktu widzenia histologicznego bardziej dojrzałe, aniżeli z macicy.
Inną, bardzo rzadką drogą zakażenia, charakteryzującą się brakiem zmian w jajowodach, jest droga krwiopochodna. W 29 przypadkach gruźlicy macicy, opisanych przez Auerbacha (1942), ta droga zakażenia miała miejsce tylko 3 razy. Skąpe są również obserwacje dotyczące zmian gruźliczych w macicy, spowodowanych szerzeniem się zakażenia z sąsiedztwa, poprzez naczynia limfatyczne.
Istnieją wreszcie autorzy dopuszczający możliwość pierwotnej zmiany gruźliczej szyjki lub wnętrza macicy, spowodowanej zakażeniem wewnątrzpochodnym. Sądzi się, że w ten sposób zakażenie może być spowodowane przez zawarte w nasieniu prątki gruźlicy, pochodzące od mężczyzn chorych na gruźlicę narządu płciowego, szczególnie najądrza i jądra. W takich przypadkach zmiana maciczna jest jedyną zmianą gruźliczą wykrywaną podczas szczegółowego badania pośmiertnego (Stevenson, 1948). Ze 133 przypadków gruźlicy szyjki macicy, przebadanych przez Collinsa (1939), 13 można było uważać za pierwotne ogniska gruźlicze.
Rozważając problem pierwotnego zakażenia gruźliczego w obrębie szyjki macicy Saphir (1958) domaga się rozważnego dopełnienia kilku ścisłych warunków w celu uniknięcia błędnego rozpoznania. Istnienie zmian gruźliczych w innych częściach ustroju może być wykluczone dopiero podczas badania sekcyjnego. W przypadku gdy rozpoznanie gruźlicy stawia się wyłącznie na zasadzie stwierdzenia komórek olbrzymich wielojądrzastych ? wobec braku innych części składowych procesu gruźliczego, bądź też gdy stwierdza się mieszki gruźlicze, lecz nie można wykazać obecności prątków gruźlicy, należy z wielką dokładnością wykluczyć inne czynniki etiologiczne, które mogłyby wywołać taką zmianę. Wspomniany autor, biorąc pod uwagę wszystkie omówione zastrzeżenia, twierdzi, że nie spotkał żadnej zmiany swoistej szyjki lub trzonu macicy, którą mógłby uważać za zmianę gruźliczą pierwotną.
Podczas badania szyjki można stwierdzić jej prawidłowe wymiary, rzadziej natomiast jest powiększona objętościowo. W niektórych przypadkach powiększenie się szyjki może doprowadzić do zamknięcia kanału szyjki. W takich przypadkach jama macicy jest wypełniona miękką, żółtawą masą, o wyglądzie serowatym. Ściany macicy są ścieńczałe. Niekiedy dodatkowe zakażenie mas nekrotycznych pałeczkami okrężnicy lub beztlenowcami powoduje, że zawartość macicy ma charakter ropny lub gnilny. W tych ostatnich przypadkach podczas badania makroskopowego można rozpoznać omyłkowo raka macicy, wtórnie zakażonego. Jednakowoż obecność materiału serowatego przechyla rozpoznanie w kierunku gruźlicy.
Zmiany gruźlicze wrzodziejące występują rzadko. Owrzodzenia charakteryzują się nierównymi brzegami, podminowanymi i pokrytymi brudnym nalotem. Niekiedy owrzodzenie ogranicza się do kanału szyjki, innym razem obejmuje część pochwową szyjki macicy. Istnieją również przypadki, w których masy ziarninujące tkanki, powstałe wskutek zakażenia gruźlicą, tworzą polipowate twory uwypuklające się do pochwy (postać polipowata). Stosunkowo rzadko można rozpoznać gołym okiem gruźlicze gruzełki prosówkowate, skupione w jednym miejscu.