Zmiany gruźlicze szyjki macicy, znacznie rzadsze w porównaniu z gru­źlicą jajowodu i błony śluzowej macicy, są zwykle wtórne. Z obserwacji Wooda (1951), obejmujących 200 przypadków gruźlicy narządów rodnych kobiety, w których jajowody były zawsze zajęte, zmiany w błonie śluzo­wej macicy wystąpiły w 85% przypadków, a szyjki ? w 20%. Collins (1939) natomiast znalazł tylko 133 przypadki gruźlicy szyjki, wśród 33 580 przy­padków gruźlicy narządu rodnego kobiety. Auerbach (1942), badając sek­cyjnie 571 kobiet chorych na gruźlicę, stwierdził zmiany w narządzie rodnym u 52 (9,1%); jajowody były zajęte w 49 przypadkach (94,2%), ma­cica w 29 przypadkach (55,7%), jajniki w 15 przypadkach (29%), a poch­wa ? w 2 przypadkach (3,8%). Wyniki Auerbacha są bardzo podobne do otrzymanych przez Saphira (1958). Według statystyki Sutherlanda i Garreya (1951) u 369 kobiet z gruźlicą narządów rodnych zmiany w endometrium stwierdzono w 48% przypadków, w mięśniówce w 0,27%, a w szyj­ce ? w 0,36% przypadków. Z przytoczonych danych wynika, że najczęstszą drogę zakażenia szyjki macicy stanowi rozszerzenie się zakażenia jajo­wodowego. Dowodem takiego sposobu rozprzestrzeniania się zakażenia jest stopniowy spadek częstości zmian gruźliczych, w miarę oddalania się od jajowodów. Zmiany w jajowodzie, wg twierdzenia Auerbacha (1942), są również z punktu widzenia histologicznego bardziej dojrzałe, aniżeli z macicy.

Inną, bardzo rzadką drogą zakażenia, charakteryzującą się brakiem zmian w jajowodach, jest droga krwiopochodna. W 29 przypadkach gru­źlicy macicy, opisanych przez Auerbacha (1942), ta droga zakażenia mia­ła miejsce tylko 3 razy. Skąpe są również obserwacje dotyczące zmian gruźliczych w macicy, spowodowanych szerzeniem się zakażenia z sąsiedz­twa, poprzez naczynia limfatyczne.

Istnieją wreszcie autorzy dopuszczający możliwość pierwotnej zmiany gruźliczej szyjki lub wnętrza macicy, spowodowanej zakażeniem wewnątrzpochodnym. Sądzi się, że w ten sposób zakażenie może być spowo­dowane przez zawarte w nasieniu prątki gruźlicy, pochodzące od męż­czyzn chorych na gruźlicę narządu płciowego, szczególnie najądrza i jądra. W takich przypadkach zmiana maciczna jest jedyną zmianą gruźliczą wy­krywaną podczas szczegółowego badania pośmiertnego (Stevenson, 1948). Ze 133 przypadków gruźlicy szyjki macicy, przebadanych przez Collinsa (1939), 13 można było uważać za pierwotne ogniska gruźlicze.

Rozważając problem pierwotnego zakażenia gruźliczego w obrębie szyjki macicy Saphir (1958) domaga się rozważnego dopełnienia kilku ścisłych warunków w celu uniknięcia błędnego rozpoznania. Istnienie zmian gruź­liczych w innych częściach ustroju może być wykluczone dopiero podczas badania sekcyjnego. W przypadku gdy rozpoznanie gruźlicy stawia się wyłącznie na zasadzie stwierdzenia komórek olbrzymich wielojądrzastych ? wobec braku innych części składowych procesu gruźliczego, bądź też gdy stwierdza się mieszki gruźlicze, lecz nie można wykazać obecno­ści prątków gruźlicy, należy z wielką dokładnością wykluczyć inne czyn­niki etiologiczne, które mogłyby wywołać taką zmianę. Wspomniany autor, biorąc pod uwagę wszystkie omówione zastrzeżenia, twierdzi, że nie spot­kał żadnej zmiany swoistej szyjki lub trzonu macicy, którą mógłby uwa­żać za zmianę gruźliczą pierwotną.